EMA IDA HISTÓRIA IDA, la’os sai lema no retórika polítika deit iha Timor-Leste nia prosesu luta ba libertasaun pátria. La haree ba diverjénsia polítika, ekonomia, no sosio-kultural, Timoroan, liu-liu foinsa’e sira, ida-idak, la reprezenta intereses pesoais hosi parte ne’ebé deit, ho determinasaun forti dedika no sakrifika sira nia-an ba Timor-Leste ida, no ukun rasik-an. Hugo Freitas da Conceição Reis alias Tafui Raifuik, sobrevivente 12 Novembru 1991, komprova ida ne’e.
Hanesan ita hotu hatene, loron 12 Novembru 1991, Timoroan barak mak mate, kuaze na’in 250, bainhira militar Indonézia tiru hasoru foinsa’e kuaze na’in 3,000, tuir dadus hosi International Commission of Jurists (ICJ) Geneva, Switzerland, mak halo asaun pasífiku hodi exije ukun rasik-an durante ba hakoi Maktoban Sebastião Gomes iha semitériu Santa Cruz, Dili, ne’ebé antes ne’e militar Indonézia tiru mate iha Igreija Motael, iha loron 28 Outubru 1991.
Momentu históriku ida ne’e, koñesida ho naran Masakre Santa Cruz, husik hela memória moruk iha pájina história Timor-Leste ninian; aleinde mate no lakon, foinsa’e barak mós hetan kapturasaun no torturasaun kruel hosi forsa militar Indonézia. Maske rai hela “fitar”, maibe eventu istóriku ida ne’e sai nu’udar “ai-tarak iha sapatu laran” ba diplomasia Indonézia ninian kona-ba problema Timor-Leste. Akontesimentu ida ne’e konsege dada hi’as atensaun máximu hosi ONU no país bar-barak iha mundu atu ho sériu hakotu korente prátikas violasoens direitus umanus iha Timor-Leste. Momentu históriku ida ne’e mos rai hela lisaun diak sira ba jerasaun kontinuador atu banati tuir, liu-liu kona-ba unidade nasional, espíritu nasionalismu no patriotismu, valor abnegasaun, solidariedade, no valores reziténsia sira seluk ne’ebé ema barak “komunga” no materializa, hodi nafatin rezisti ho reziliente iha situasaun presaun nia laran.
Hosi hirak ne’ebé sobrevive, Jornalista LALATAK.COM, Bebiana A.M. Soares dada-lia ho Mate-Restu 12 Novembru 1991, Hugo Freitas da Conceição Reis ho naran kódigu Tafui Raifuik, oan mane boot, hosi alin na’in hitu, husi inan-aman Alzira da Costa Freitas no Vicente da Costa Reis.
Antes akontesimentu Masakre 12 Novembru 1991, Hugo Reis hanesan joven ida ne’ebé involve ativamente iha organizasaun rezisténsia foinsa’e nian lubuk ida hanesan OJETIL, Sagrada Família, nomós OPJELATIL; nune’e nia mos hola parte iha demostrasaun sira ne’ebé hala’o iha Dili laran hodi kontra invazaun no okupasaun Indonézia.
Momentu partisipa iha demostrasaun 12 de Novembro 1991, Hugo Reis sei hala’o hela nia estudu iha Sekolah Menengah Atas Negeri 1, Bekora, Dili ka SMAN-1 iha klase 100 Ano. Bainhira nia rona kona-ba demostrasaun ne’e Hugo hamutuk ho nia belun sira husi Lahane, Dili, mais ou menus ema na’in 15, partisipa sorumutu ida ne’ebe realiza iha Externatu, Dili.
“Hau rona katak sei iha asaun boot ida iha 12 de Novembro. Hau mos deside-an para hola parte iha asaun ne’e. Ami barak mak iha ne’eba, kolega ida naran Aderito, Apeu, Cornélio, no sel-seluk tan. Ami husi Lahane lubuk ida,” dehan Hugo Reis.
Iha enkontru ne’e, Hugo hatutan, sira la koalia buat barak. Sira rona deit katak iha orden husi ai-laran, husi Komandante Xanana, katak tenki halo asaun boot para bele loke mundu nia matan. Hafoin ida ne’e, sira bolu no organiza malu hodi prepara spanduk ne’ebé sira halo iha fatin barak, hanesan iha Lahane, iha Igreija Balide, no mós iha fatin seluk.
“Momentu ne’e ami koalia ba malu no ami hanoin katak ami mate ka moris mak ne’e ona, la hanoin tan buat seluk, tanba ida ne’e asaun ida ne’ebé ba la’os atu moris nian. Ami rasik halo juramentu; ami tau Bandera RDTL iha meza leten, tu ami nia liman ran tau iha kopu ho tua, depois ami hemu,” Hugo Reis konta tuir.
Bainhira simu tiha orden no halo preparasaun ba asaun 12 Novembru 1991, Hugo Reis la fo hatene ba ninia família. Iha dia 11 Novembru 1991 kalan, nia ba buka meius hodi salva nia-an liuhosi buat ne’ebé sagradu no lulik sira. Iha dadeer-san tuirmai, 12 Novembru 1991, nia despede ho nia inan-aman no maun-alin sira.
“Iha dadersan hau hakuak pai ho main, hau hatete ba sira katak hau ba lai eskola, mas hau la hatete ami atu halo demo. Hau hakuak deit sira, hau hakuak hau nia alin sira, hau dehan: orsida loraik ne’e maun mai ou la mai,” Hugo Reis relembra.
Hafoin despede, Hugo Reis hakat sai hosi uma, ho spanduk lubuk ida bobar subar iha kanotak, inklui kamizola ho kaligrafia “Loriku As-wa’in”. La’os ona ba eskola, maibe hadalan estrada ba Igreija Motael, tuir Misa Requem ba Maktoban Sebastião Gomes. Tuir dalan nia hanoin no kolia mesak, nu’udar ninia maneira hodi hametin liu tan juramentu mak halo hamutuk ho kolega sira, katak ema ida mós sei la halai; nune’e mós ba planu mak trasa ona, katak se Indonézia la halo provokasaun, entaun demonstrante sira mak sei provoka uluk para bele akontese duni buat ruma.
Iha loron 12 Novembru 1991 dader-san, foinsa’e sira ida-idak hahu la’o ba Igreija Motael, la la’o hamutuk; nune’e mós ho Hugo Reis.
“Momentu ne’eba hau sa’e taxi ida no taxista ne’e hau nia amigu diak ida, ema Kupang. Nia hatene katak hau atu ba halo asaun ne’e. Hau haruka nia para! Hau foti kamizola sira ne’e lori ba subar iha Igreja Motael nia kotuk; depois atu halo asaun mak fahe kamizola ne’e ba joven sira,” Hugo Reis akresenta.
Hugo tuir misa requem ba Maktoban Sebatião Gomes prezide husi Maktoban Dom Alberto Ricardo da Silva iha igreja Santo António Motael. Hafoin misa sira hahu informa ba malu hodi prepara; feto sira hamrik iha oin, kaer aifunan no komesa la’o sai hosi Igreija Motael, sukat ai-fatin, ba fatin destinasaun ikus, semitériu Santa Cruz.
Durante prosesaun ne’e foinsa’e sira komesa loke spanduk no haklalak Viva Timor-Leste. Iha dalan ninin polísia ho militar Indonézia hamrik bar-barak hodi fihir ba sira ho oin buis no síniku. To’o iha Palásiu Goverador (agora Palásiu Governu) nia oin, prosesaun hahu rungu-ranga ona tanba intel Indonézia sira provoka, atu baku malu maibe la konsege.
Iha Kodim (Komando Distrik Militer) nia oin komesa provoka malu maka’as liu-tan no foinsa’e sira baku no sona tiha militar Kodim nian na’in ida (Mayor Gerhan Lantara_red.), nune’e situasaun sai rungu-ranga no halai arbiru deit, maibe konsege bolu malu fali, halibur malu fali. La’o to’o iha Merkadu Lama (agora CCD), joven sira sona membru polísia Indonézia na’in ida no foinsa’e sira kontinua la’o nafatin to’o Mascarinhas. Iha fatin ne’e tentara sira tiru joven ida naran Jose Kodok, ema difisiente ida, hanesan ema primeiru pesoa ne’ebe tentara Indonézia tiru mate.
Bainhira to’o iha semitériu Santra Cruz, sira hahu reza. Hafoin ne’e, sira hakilar ba malu atu labele halai. Iha ne’eba militar Indonézia komesa tama ba rate laran. Estudantes hosi eskola São Jose mós barak mak tama ba rate laran, nomós estudante sira seluk ne’ebé mak hamrik iha iha dalan-ninin, ba muru leten hodi hakilar. Jornalista nasional no internasional halo entrevista ho foinsa’e balun. Entrevista ladauk hotu militar Indonézia hahu tiru.
Hugo hatete, momentu ema tiru primeiru ne’e nia ladauk halai; nia sei subar-an iha ferik ida nia kotuk, no nia senti bala musan ida kona nia maibe nia loke kamiza laiha kanek ka ran, so kamiza mak kuak hotu, halo nia mos fiar katak espiritu ne’e iha no buat ne’ebé nia fiar no lori ne’e la saugati.
“Ema tiru ona ami halai namkrai. Hau halai sai ladiak, hau nia faru sira ne’e nakles hotu. Hau la hatene rai ne’e mak lulik ka, hau nia biru mak maka’as ka Maromak mak boot liu. Hau halai sai husi Santa Cruz kotuk ba subar iha Bidau, iha hau nia maun nia uma,” Hugo dehan.
Eskapa hosi fatin masakre semitériu Santa Cruz, Hugo ba subar iha Bidau, ne’ebé militar Indonézia ho sira nia liman-ain komesa buka tuir no baku foinsa’e sira hosi uma ba uma. Sente la seguru, Hugo troka tiha nia roupa no hatais fali kalsa badak ida ne’ebé nia les sai tiha fiskaleru no kamiza nakles ida, kosi oliu metan ba nia roupa no isi-lolon.
“Hau dehan ba subriñu, imi labele hase ema no husik hau mak lao uluk! Entaun tesik mai Bapa sira hase hau: kamu kerja dimana? Hau hatan dehan serbisu iha bengkel; depois sira husu tan: ohin o rona ema tiru ka lae? Hau hatan, hau rona ema tiru ne’e mak bos haruka hau fila tiha. Bapa sira mos haree hau nia kalsa fiskaleru nakles, sira hamnsa no dehan: kurang ajar no tebe hau, entaun tanba bapa sira litik hau, ema sira tuir iha hau nia kotuk ne’e liu ona entaun salva tiha ema sira ne’e,” Hugo konta tuir.
Tafui Raifuik konta katak ema sira tuir nia ne’e mak nia subriñu naran Jil, sira balun husi Kuluhun no balun husi ponte my friend. Sira la’o hamutuk ne’e la planeia ida. Hugo mak iha insiativa hatete ba sira atu tuir deit nia tanba nia iha maneira oinsa atu halo bapa sira labele deskonfia sira, katak sira mos hola parte iha asaun ne’ebé mak akonese iha Santa Cruz.
Hafoin militar Indonézia husik sira liu, Hugo halai kedas ba Dare, Dili. Iha ne’eba nia hanoin oinsa bele fila fali ba ninia uma iha Lahane tanba husi Dare ba Lahane iha pos militar BTT nian rua. Dala ida tan Hugo halo “kamuflazen”, nia hili no hasan ai-maran hodi la’o tun ba Lahane. To’o iha pos primeiru nia tur deskansa. Bapa militar husu ba nia, O ba ne’ebé? Hugo hatan, nia ba hili ai-maran iha leten. Bapa husu tan, O rona ema tiru ka lae? Nia hatan dehan la rona tanba ni aba hili ai-maran iha fatin dook. Bapa sira iha pos fo hahan ba nia no husu ba nia atu labele ba Dili laran tanba foinsa’e sira halo problema, ne’e mak militar sira tiru hela sira iha ne’eba. Hugo mos lori ai-maran ne’e ba nia uma.
“To’o uma hau nia pai toka hela viola; haree hetan hau nia kumu liman no dehan: ne’e mak ema dehan mane; nia hakuak hau. Hau haree hau nia maen desmaia hela tanba hau nia alin sira hatete ba nia katak hau mos hola parte hotu iha asaun ne’ebe akontese iha Santa Cruz,” Hugo relembra.
Hugo hakbesik-an hodi hafanun nia maen; nia maen mos hafodak no hakuak nia hodi dehan, O sei moris! Hugo mos hatan ba nia inan katak nia fiar-an defende rai ne’e nia sei la mate. Nia inan hader no lori kedas Hugo ba iha oratoriu oin no foti bua malus hodi kutan kedas nia isin no hatete ba nia katak labele sai, subar deit iha uma kuaze fulan ida nia laran. Militar ho sira nia ain-liman mos la deskofia Hugo nia involvimentu iha demonstrasaun 12 Novembru 1991 to’o Timor-Leste restaura ukun rasik-an.
Liu tiha Masakre 12 Novembru 1991, Hugo kontinua ninia estudus iha Sekolah Menengah Atas Negeri I (SMAN 1) Bekora. Nia halo problema iha eskola refere, baku komandante militar ida nia oan, nune’e nia hetan sansaun hosi eskola, lor-loron tenke enxe bé ba tanki no fase haris fatin. Ho situasaun ne’e, inan-aman preokupa ho Hugo nia seguransa pesoal, katak nia iha hela perigu nia laran. Ho razaun ida ne’e, iha tinan 1992 sira muda nia ba kontinua estudus iha SMAN Ermera, atual Eskola Sekundaria Nino Konis Santana, Gleno, Emera to’o remata ninia estudus iha tinan 1993.
Hosi história badak ida ne’e, hatudu katak foinsa’e sira momentu ne’eba dedika-an tomak, la ho rezerva, hodi luta ba defeza intransijente direitus inalienáveis Povu Timor-Leste nian, ne’ebé nu’udar dever sagradu mak tenki ser kumpri hosi povu Maubere no Buibere nia oan sira, hodi ikus mai konkista duni faze ida hosi prosesu libertasaun nasional: libertasaun da pátria, nu’udar aliserse forte hodi kontinua ba faze libertasaun do povu. Iha kotextu ida ne’e, Hugo, ativamente, nafatin hola parte iha prosesu konstrusaun Estadu, tuir kbi’it mak nia iha.
Hafoin Timor-Leste ukun rasik-an, iha tempu governu tranzisaun UNTAET nia ukun, durante tinan ida Hugo fa’an karamelu (es lilin) hodi sustenta ekonomia família nomós nu’udar espresaun hodi desvia ninia nervozu ba Indonézia nia hahalok at sira.
“Bainhira fa’an karamelu, hau sempre hakilar ‘karamelu-karamelu’, nune’e bele desvia tiha hau nia nervozu no hirus sira,” dehan Hugo.
Iha 2002, Hugo sai security iha Eskola STM Bekora to’o tinan 2004; hafoin ida ne’e Hugo servisu iha Oxfam, apoiu servisu iha governu hanesan konsultan ba NGO internsional sira, no sai mos asesor ba servisu balun agrikultura nian iha governu.
Oras ne’e dadaun Tafui Raifuik prefere halo to’os. Nia, hamutuk ho Talik, halibur joven sira iha grupu ida naran Juventude Kreativu. Grupu ne’e hahu uluk ho joven nain 10, no oras ne’e dadaun existe iha munisípiu hotu-hotu. Grupu ne’e harii hodi ajuda joven sira ne’ebe la eskola ka para eskola hodi aplika sira nia abilidade hanesan agrikulltor no arte, nune’e bele hetan osan hodi sustenta rasik sira nia moris, inklui mos apoiu sira nia inan-aman. Hosi foinsa’e hirak ne’ebé Hugo ho Talik halibur iha grupu Juventude Kreativu, na’in 15 mak remata ona sira nia estudu iha universidade, finansia hosi produtu agrikola no arte mak sira rasik produz. Hosi na’in 15 ne’e, balu sai administrador postu no okupa pozisaun seluk iha instituisaun oi-oin.
La sente, kuaze oras rua nia laran dada-lia ho Hugo Freitas da Conceição Reis, mate-restu hosi masakre 12 Novembru 1991, hodi hau iha biban ba foti lisaun ruma hosi nia lala’ok moris, katak espiritu nasionalismu no patriotismu deve ser materializa iha ita nia hahalok; sira nia jerasaun hari’i ona Bandeira Timor-Leste iha rai doben ida ne’e nia leten; ba ami foinsa’e sira, iha dever hodi liki bandeira ne’e iha mundu laran tomak liuhosi prestasaun iha área oioin. Lisaun seluk, partisipasaun iha prosesu konstrusaun estadu la’os tenki sai ukun-na’in, maibe aproveita deit koñesimentu no abilidade ne’ebé mak ita ida-idak iha.*
