Hakarak sa’e ba foho liu to’ok ba Kablaki; se senti laran k’manek liu ba Ramelau; ai-funan no ai-talik nani tuir foho leten; manu fuik ai-laran moris ho hakmatek. Ida ne’e letra balun hosi k’nananuk “Rai Dili Sidade”, komposta hosi artista senior famozu Timor-oan, António dos Santos de Matos, koñesidu ho naran Anito Matos, ne’ebé lori nia ba dadur loron 4 (haat) iha Komarka Balide, Dili, iha tinan 1984, iha tempu okupasaun Indonézia.
“Ema deskonfia katak múzika ne’e halo ba FALINTIL sira iha ai-laran tanba lia-fuan balun iha múzika ne’e temi: Kablaki, Ramelau, no manu fuik ai-laran moris ho hakmatek,” revela Anito Matos ba Jornalista LALATAK.COM, Bebiana A.M. Soares iha Antigo Comarca Balide, Dili, iha tinan ida ne’e.
Involvimentu Anito Matos iha prosesu luta ba libertasaun pátria la’os deit liu hosi múzika, maibe durante kontinua ninia estudus iha Departamentu Jestaun Finanseira, Fakuldade Ekonomia, Universitas Pendidikan Nasional (Undiknas), Denpasar, Bali, Anito hola parte nu’udar membru juradu hosi organizasaun reziténsia estudantil mak momentu ne’eba lidera hosi Saudozu Fernando “Lasama” de Araújo, Resistência Nacional dos Estudantes de Timor-Leste (RENETIL), ho naran kódigu “Liras”. Através organizasaun ida ne’e, dala ida tan, Anito, hamutuk ho ninia kompatriota sira seluk hanesan Saudozu Fernando “Lasama” de Araújo, José Maria Pompeia, no Saudozu Clemente forsa Indonézia kaptura no detidu iha Denpasar no Polda Metro Jaya, Jakarta hafoin demonstrasaun ne’ebé estudantes Timor-oan sira halo iha Jakarta, iha dia 19 Novembru 1991 hodi protesta Masakre St. Cruz 12 Novembru 1991 no exije ukun rasik-an.
La’os ne’e deit, antes ne’e, iha tinan 1989, Saudozu Fernando “Lasama” de Araújo haruka Anito Matos, oan hosi Antonio dos Santos no Ana dos Santos, ho Longuinhos Monteiro, ex-Komandante Jeral Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL), reprezenta RENETIL, nomós Gregoria Saldanha, atual Prezidente Komite 12 Novembru, ba halo kontaktu ho Saudozu David Alex “Daitula” iha parte Baucau nian. Iha sorumutu ne’e sira haklaken kona-ba existénsia no estratéjia RENETIL hodi hala’o funu iha Indonézia nia teritóriu.
Momentu ne’ebá, Anito Matos relembra, to’o iha dalan klaran Longuinhos Monteiro husu ba nia kona-ba naran kódigu luta nian, ne’ebé Anito hatan katak nia naran kódigu ladauk iha. Derepente manu fuik ida semo liu hosi sira nia oin, entaun Anito mós hatan fali ba Longuinhos Monteiro katak hahu ohin ba oin nia naran kódigu mak “Liras”.
LIRAS, ne’ebé moris iha dia 5 Agostu 1962 hosi “ran” mistura entre Lospalos no Liquiçá, oan ikus hosi maun-alin na’in lima, feto na’in tolu no mane na’in rua, alein-de dotadu ho talentu oioin, li-liu iha área arte, nia mós gosta halo ema seluk ham’nasa no kontenti liuhosi nia kómiku no “plesetan” espontánia sira, dalaruma sarkasmu, maske iha situasaun defisil; iha istória badak ida sobre ida ne’e; momentu forsa militar Indonézia halo interogatóriu ba nia iha fatin detensaun, iha Denpasar, forsa ne’e husu: “Anito, katanya pada zaman Portu itu orang Timor-Leste itu tidak boleh jalan di atas aspal ya?” (Anito, ema dehan iha tempu Portugues ne’e malae bandu Ema Timor la’o iha aspal leten?); Anito hatan ba forsa ne’e: “iya, karena aspal itu untuk mobil, dan manusia itu berjalan di atas trotoar” (sim, tanba aspal ne’e kareta mak liu hosi ne’ebá, ema la’o iha trotoar leten). Ba resposta ida ne’e Anito hetan torturasaun hosi forsa militar ne’e.
“Ha’u han tuku ida iha oin to’o nakles kedas,” Anito konfesa ho ham’nasa.
Anito nia espíritu nasionalismu no patriotismu ne’e alein-de hatudu ho ninia involvimenta direta iha prosesu luta libertasaun pátria no liu hosi k’nananuk Rai Dili Sidade, expressa mós ho múzuka seluk, “Oan Kiak”, mak Anito Matos halo iha tinan 1985 hodi deskreve situasaun nia feton nian iha tempu okupasaun Indonézia, ne’ebé nia la’en mate iha ai-laran, husik hela oan na’in lima. Letra balun hosi múzika ne’e mak: “molok hau moris iha rai; too ohin loron mane klosan; hau la hatene se mak hau; hau la hatene hau nia aman. Hau husu koko hau nia inan; hau nia aman iha ne’ebé; ho mata-ben inan-maromak fihir ba laten hodi harohan; katak lalika husu nia, hetan ona fatin diak.”
“Oan Kiak ne’e ha’u halo ba ha’u nia feto bainhira nia laen mate iha ailaran husik hela nia ho oan nain lima; loron kalan nia tenke ‘banting tulang’ no hau mak tenke ajuda nia. Haree hau nia bin nia terus ne’e, hau halo muzika ne’e ba nia,” Anito hateten.
Alein-de hakerek múzika no kanta múzika (lagu) rasik, Anito Matos mós apoiu múziku (musisi) sira seluk, hanesan iha tinan 1999 nia hamutuk ho Lahane Group halo gravasaun ba múzika ho ninia lia-fuan atu fó korajen ba Timor-oan sira hodi labele tauk hodi ba vota iha loron konsulta popular, dia 30 Agostu 1999.
“Labele tauk, tenke ba vota tanba ida ne’e mak tempu ida ne’ebe atu deisde. Múzika ida ne’e enkoraja ema hotu para hanoin: se laos agora bainhira,” dehan Anito.
Relasiona ho konsulta popular, dadus fontes oioin hatudu, hosi númeru votantes rejistadu 451,792, na’in 446,953 ka 98.93% fo sira nia votus, ho votus 7,985 ka 1.79% konsidera inválidu ka nulu, hodi rezulta Timor-oan na’in 344,580 ka 78.5% mak rejeita otonomia espesial no na’in 94,388 ka 21.5% mak simu otonomia espesial ho Indonézia.
Anito Matos ninia ivolvimentu iha múzika hahu kedas iha tinan 1979, ne’ebé konsege produz ona álbum no single kuaze 50. Anito konfesa, ema ne’ebé inspira nia iha área ida ne’e mak Saudozu Siku Maulohi.
“Nia ema ne’ebé mak inspira hau hodi hau mos hakarak sai kantor,” dehan Anito.
Uluk tempu Portugués, Anito hatutan, banda múzika ne’e ituan deit, no ida famozu liu mak Cinco de Oriente. Nune’e sira performance iha ne’ebé deit nia sempre la’o tuir ba assisti. Iha ne’ebá mak nia haree Meno Alves, Bader Alkatiri, no Siku Maulohi kanta sira nia múzika.
Iha tempu okupasaun Indonézia, área múzika dezenvolve maka’as liu tan. Komesa iha kompetisaun oioin hanesan Festival Pop Singer no Bintang Radio dan Televisi, ne’ebé Anito Matos tuir kompetisaun ba dala uluk iha tinan 1977, no nia konsege sai vensedor iha eventu Bintang Radio dan Televisi mak realiza iha 1979. Desde tinan ida ne’e, Anito sempre sai nu’udar vensedor.
“Momentu ne’e taxa tingkat remaja nian tinan tolu tuituir malu hau mak foti (manan_red.), no tingkat dewasa nian tinan tolu hau foti hotu,” Anito salienta.
La sente oras hakat liu dadaun. Antes termina dada-lia ho Jornalista LALATAK.COM, Master of Ceremony (MC) famozu ne’e tatoli lia menon ba artista foinsa’e sira katak ita hakarak halo muzika ne’e tenke hakerek lia-fuan ho didiak; labele ofende ema, labele hatun ema, no labele halo deskriminisaun bazeia ba jéneru, sa tan múzika hirak ne’ebé mak nakonu ho lia-fuan sira ne’ebe la merese atu koalia, lia-fuan tolok sira, atu ema hotu-hotu “simu” ita nia múzika ne’e no evita ema seluk insulta ita.
“Hanesan artista antigu ida hau husu imi bele uza genre muzika saida de’it, ne’e imi nia direitu; maibe, tenki uza lia-fuan ne’ebé mak merese atu kanta,” tenik Anito hodi hakotu konversa.
Legend Anito Matos komprova ona katak espíritu nasionalismu no patriotismu ba rai ida ne’e, iha tempu okupasaun Indonézia, bele expresa ho involvimentu direta iha prosesu luta libertasaun pátria liuhosi asaun sira iha terenu, disponível mós liuhosi abilidade no talentu seluk mak ita iha, hanesan múzika; importante ne’e iha vontade no kompromisu ba halo mudansas ida ne’ebe diak liu ba soseidade ka ema barak nia interese.
Anito Matos, hamutuk ho ninia kompatriota sira seluk, liu hosi sofrimentu no sakrifísiu oioin, hatutan ona Martires da Pátria sira nia luta hodi hetan ukun rasik-na no kuda-metin Bandeira Repúblika Demokrátika Timor-Leste iha rai-doben ida ne’e. Ba jerasaun kontinuador sira, imi nia papel ba ohin loron mak asegura bandeira ne’e kuda-metin nafatin iha rai-lulik ida ne’e, nomós lori bandeira ne’e ba liki iha mundu laran tomak através prestasaun iha área saída deit.*
