Camara Eclesiástica, Sasin Monok ba Brutalidade Milisia

Cristo-Rei, Dili, sai nu'udar "sasin monok" ba masakre ne'ebe akontese iha Camara Eclesiástica, Dioseze Dili, iha dia 5 Setembro 1999, halo hosi milisia pro Jakarta (Photo: https://timorleste-blog.blogspot.com).

5 Setembro 1999, loron ida hafoin anunsia rezultadu Konsulta Popular 30 Agosto 1999, neébe 78.5% povu Timor-Leste rejeita moris iha Indonezia nia ukun, Camara Eclesiástica, Dioseze Dili sai sasin monok ba Mário Assunção Belo – ho naran koñesidu Marito Belo – hamutuk ho patriota Timor-Oan nain 24 sira seluk nia mate, hetan oho hosi milísia pro-Jakarta, suporta hosi TNI, militar Indonezia.

Marito Belo mate tanba hetan oho hosi milisia pro-integrasaun Indonezia iha Camara Eclesiástica, Dioseze Dili, iha loron 5 Setembro 1999, Jaquelina Fatima Guterres Correia, matebian ninia kaben kasu lia ba LALATAK.COM iha portu Dili, Sabado (5/9/20), hafoin sunu lilin hodi relembra memória moruk ida tan iha Timor-Leste ninia ístoria ba ukun rasik-an.

Jaquelina konta, bainhira situasaun iha Dili hahu la kontroladu, Marito Belo ho ninia kaben Jaquelina Fatima Guterres Correia hahu hanoin ona oinsa atu ultrapasa situasaun defisil ida ne’e. Sira hanoin ona atu salva-an iha kampaun Organização das Nações Unidas (ONU), fatin neébe seguru liu, tuir sira nia hanoin, tuir Timor-Oan seluk nia hanoin mos.

“Buat ida maka sai frakeza ba ami hotu nian ne’e mak ami fiar liu ba iha UN, tanba ami konfia dehan UN iha ne’e milísia sira la brani atu halo asaun,” tenik Joaquim Freitas, Marito Belo nia kompañeiru luta no kompatriota iha organizasaun Resistência Nacional dos Estudantes de Timor-Leste (RENETIL).

Maibe, Marito no Jaquelina nia hanoin atu ba kampaun ONU neé la konsege realiza tanba Marito nia tiun, ne’ebe serbisu iha Dioseze Dili bolu sira atu ba hamutuk refuzia iha Camara Eclesiástica.

“Altura ne’eba hau ho kuñada sira no katuas-oan ninia familia seluk ami hotu ba iha ne’eba, iha loron 4 Setembro 1999,” Jaquelina hateten.

Marito, Jaquelina ho Marito ninia família sira seluk toba duni kalan ida iha Camara Eclesiástica, ultrapassa situasaun kalan neé ho kalma, maske ho fuan la hakmatek. Situasaun kalma ne’e la duru, bainhira iha loron tuir mai, 5 Setembro 1999 milísia sira, hamutuk ho TNI serku no ataka fatin refere, ho brutal hahu tiru, halo refuziadu sira pâniku no halai nam’kari.

Jaquelina haktuir, bainhira milísia sira tiru no obriga refuziadu sira tenke sai ba liur, nia ho Marito, no nia banin mos sai hotu ba liur. Milísia sira hahu baku no tiru Marito nia aman iha parte ain, nune’e Marito nia aman labele lao. Jaquelina no Marito deit mak kontinua lao. Milisia sira hahu ameasa no lori tudik atu sona Marito.

“Sira lori keris kiik ida atu sona hau nia katuas-oan, maibe la konsege tanba nia tahan tiha sira nia liman. Ho ida ne’e mak milisia sira hahu kaer nia no baku nia. Hau halai ses tiha no hau hare sira lori nia ba iha pelabuhan,” Jaquelina hatutan.

Desde ida ne’e Jaquelina mos la hatene ona milísia sira lori Marito ba iha ne’ebe no saida mak akontese ba nia, “tanba ami fahe malu ona,” Jaquelina salienta.

Liu tiha semana ida Jaquelina hetan fali malu ho familia sira seluk no husu tuir Marito nia situasaun, maibe la iha ema ida mak hatene.

Hafoin akontesimentu neé, militar indonezia obriga sira nia família hodi evakua no sai refuziadu iha Atambua, NTT durante fulan ida.

Iha fulan Novembru 1999 Jaquelina ho ninia família fila mai Dili no kontinua buka tuir Marito nia paraderu, maibe so hetan deit sira nain rua nia lembransa kazamentu, entrega hosi tropas INTERFET sira.

“Ikus mak hau foin simu kadeli kazamentu ne’ebe iha hau nia laen nia liman. Ne’e hosi malae sira ne’ebe hola konta konaba ruin sira ne’ebe iha tasi tolu ne’e. Maibe, ruin Marito nian seidauk hetan toó agora,” Jaquelina relembra.

Kadeli kazamentu neé, Jaquelina entrega ba Marito, hodi futu sira nain rua nia domin através sakramentu matrimôniu mak halao iha loron 5 Agosto 1999, fulan ida ba kotuk antes akontese asasinatu ba Marito. Akontesimentu neé afetadu tebes ba Nina, naran estimada hosi Jaquelina, hodi nia moris mesak toó ohin loron.

Entretantu Cristóvão da Costa Pereira Martins, Malakh, kompatriota Marito Belo iha organizasaun RENETIL mos kasu lia-sasin konaba akontesimentu neé. Altura neéba sira refuzia hamutuk iha Camara Eclesiástica.

“Mane sira ema sona, hau hetan taa iha parte liman. Depois iha momentu neé mos ami ida-idak preokupa salva ami nia-an, no halo ami la konsege salva malu,” tenik Cristovão ba LALATAK.COM iha sede RENETIL, Sábado (5/9/20).

Iha fatin hanesan, Joaquim Freitas, militante RENETIL, expresa mos ninia sentimentu tristeza konaba Marito nia mate. Hamutuk iha tempu naruk no situasaun susar nia laran, halao hamutuk rede klandestina através organizasaun RENETIL hodi luta ba ukun rasik-an, maibe Marito no kompañeiru sira seluk tenki lakon sira nia vida iha momentu ida neébe loro-matan hahu saé dadaun, lori roman foun ba rai doben Timor-Leste.

“Hanesan kolega diak iha RENETIL ita pasti triste tanba O mai hamutuk iha situasaun mais difisil, mais hela deit pasu oan ida atu hakat liu risku ne’e maka ita falha barak iha ne’e. Neé mak halo ita triste,” Joaquim lamenta.*

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *