61.9% komunidade ho orientasaun seksual Lesbian, Gay, Bissexual, Transgender, Intersex, Queer (LGBTIQ) mak esperiensia hetan diskriminasaun ho forma oioin inklui asédiu verbal no fíziku, nomós eskluzaun sosial.
Dadus ne’e deskritu iha relatóriu peskiza kona-ba Bem Estar LGBTIQ iha Timor-Leste ne’ebé produz hosi Arcoiris Timor-Leste no lansa ohin datada 04/04/2025 iha salaun Biblioteka Provedoria Direitus Humanus no Justisa, Caicoli, Dili.
Peskiza ne’ebé envolve membru komunidade LGBTIQ 163, membru familia komunidade LGBTIQ 79 no Fornesedor Servisu 81, komfirma katak, nível komprensaun no/ka sensibilidade sosial hosi familia no fornesedor sira kona-ba LGBTIQ iha Timor-Leste seidauk diak liu.
Ne’ebé komunidade LGBTIQ sira sente presaun hosi familia, difikuldade asesu ba asiténsia médika liliu konaba moras hadaet hosi relasaun seksual, barak labele kontinua estuda iha ensinu superior kauza rendimentu ekonómiku no/ka la hetan suporta hosi familia.
Rezultadu peskiza ne’e komfirma, 31% komunidade LGBTIQ mak esperiénsia ameasa ka intimidasaun fiziku hosi sira nia familia rasik. Ne’ebé membru komunidade LGBTIQ balun hetan tratamentu hosi familia ho forma la han hamutuk iha meja ida ka haruka han ikus, no iha membru komunidade LGBTIQ balun mak koko atu oho-an.
Iha sesaun diskusaun, Diretora Arcoiris Timor-Leste, Bella Galhos, afirma, komunidade LGBTIQ sira hasoru dezafiu barak liu iha sira nia familia. Bella Galhos konsiente katak, servisu advokasia kona-ba promove inkluzividade ne’ebé asegura direitu LGBTIQ iha Timor-Leste, ne’e todan tebes tanba hahu hosi no/ka iha familia.
Iha pajina rekonesimentu Bella Galhos sublina, “relatóriu peskiza ne’e dedika ba membru Arcoiris Aldo ne’ebé husik ona mundu, ba nia mensajem, Luta LGBTIQ, luta ba direitus humanus”.
Iha prefásiu hosi relatóriu refere, Provedor Direitus Humanus no Justisa (PDHJ) Virgilio da Silva Guterres afirma, luta ba igualdade jéneru ne’e presiza aten-barani. Aten-barani durante iha periodu funu laran diferente, tanba fasil atu identifika funu-maluk no hatene funu maluk ne’e mai hosi ne’ebé. Enkuantu, luta ba igualdade jéneru liliu iha sosiedade timorense ne’ebé iha relasaun kleur no harmonia tebes ho kultura patriarkal-feudal ho valor konservador relijiaun nian, ne’e hanesan dadain fuan rasik.
Provedor de Direitos Humanos e Justiça apresia Arcoiris ne’ebé halo servisu refere, no rezultadu ida ne’e sei tulun entidade hotu atu dejeña politika publika ida ne’ebé responsivu nomós inkluzivu, tanba luta ba inkluzividade, luta ba ema nia direitu, inklui direitu membru komunidade LGBTIQ, la’os deit PDHJ ka Arcoiris nia papel, maibé ema hotu nian.
Provedor enkoraja membru komunidade LGBTIQ atu labele dezanima, hato’o keixa ba entidade kompetente bainhira hetan tratamentu dezumanu ka injustisa, nomós hato’o keixa ba PDHJ bainhira hetan diskriminasaun iha servisu publiku hosi servidor publiku sira.
Vise-Diretora Arcoiris Timor-Leste, Iram Seed, nu’udar dejenador, orienta no/ka organiza peskiza refere afirma, peskiza kona-ba asuntu LGBTIQ iha Timor-Leste hetan dezafiu barak tebes tanba ema barak la koopera. Iram hato’o obrigadu ba entidade hotu, ne’ebé tulun no apoiu, no sei halo esforsu nafatin hodi aprezenta rezultadu ne’e ba ema hotu iha munisipiu sira iha Timor-Leste, nomós halo peskiza kontinuasaun ba asuntu sira mak relevante ho LGBTIQ.